Badi'uzzaman Sa'id Nursi

Setelah enam ratus tahun bertapak sebagai sebuah kerajaan agung, sejarah menyaksikan detik detik kemuncak kelemahan Kerajaan Uthmaniyah. Sebenarnya detik yang berlaku disekitar awal abad ke 14H itu, diancam oleh pelbagai serangan dalaman dan luaran secara terancang.

Detik tanggal tahun 1924, merupakan sejarah hitam buat Kerajaan

Uthmaniyah apabila Kamal Ataturk menguasai Turki. Sistem Khalifah

yang menjadi mercu tanda kekukuhan negara Islam, mansuh akibat

pengaruh Barat pimpinannya.

Pada ketika itulah muncul tokoh ilmuwan terulung dalam sejarah Turki

iaitu Badi'uzzaman Sa'id Nursi. Beliau telah mengorbankan seluruh

kehidupannya demi perjuangan untuk mengembalikan keagungan Islam

yang musnah itu.

Ketika itu, agama dilihat sebagai faktor kemunduran dan kelemahan

umat. Fahaman sekularisme, materialisme, dan ateisme pula diterima

baik oleh masyarakat tempatan atas nama kebebasan dan kemajuan.

Badi'uzzaman atau nama sebenar Sa'id bin Mirza dilahirkan pada tahun

1876 (1294H) di Nurs, sebuah perkampungan kecil di daerah Khizan,

Turki. Beliau juga dikenali sebagai Sa'id al-Nursi yang merujuk kepada

tempat kelahirannya.

Nursi dilahirkan dalam sebuah keluarga petani yang hidup serba

sederhana. Ibu dan bapanya berketurunan Kurdis dan mereka dikatakan

berasal daripada salasilah keturunan Ahl dl-Bayt. Nursi pernah diberi

gelaran Badi'azzaman (Keunggulan Zaman) oleh gurunya, Syeikh

Fathu'llah. Walau bagaimanapun Nursi menolak kerana merasakan

dirinya belum layak menerima gelaran itu.

Sejak kecil lagi Nursi telah memperlihatkan minatnya untuk menimba

ilmu pengetahuan. Beliau sangat gemar menghadiri majlis perbincangan

ilmu antara ulama yang sering diadakan di rumah ayahnya. Suasana

keilmuan ini memberikan pengaruh yang besar pada jiwa dan pemikiran

Nursi. Minatnya itu menyuburkan pemikiran analisis-kritis, dialog, dan

perdebatan.

Nursi mula merantau ketika umurnya sembilan tahun dalam usahanya

untuk menimba ilmu pengetahuan. Beliau telah berguru dengan ramai

alim ulama termasuk Syeikh Muhammad al-Jalali di Madrasah Bayazid

bersempadan Iran. Di bawah bimbingan Syeikh Muhammad al-Jalali,

Nursi telah mempelajari dan menguasai kitab-kitab muktabar seperti

Jam' al-Jawami, Sharh al-M.awaqif, dan Ibn Hajar.

Disinilah bermulanya proses awal perkembangan dan pembentukan

pemikiran Nursi. Peluang di peringkat ini amat berharga pada Nursi, lalu

sentiasa meneruskan pengajian dengan beberapa orang tokoh ilmuwan

terkenal. Keterampilan beliau mula menampakkan ketokohan sebagai

seorang ulama, lalu dikenali waktu itu sebagai ulama muda yang hebat.

Gabenor Bitlis, Umar Basha sangat mencintai ilmu dan memuliakan ulama.

Oleh sebab itu beliau mempelawa Nursi supaya tinggal di kediaman

beliau yang mempunyai sebuah perpustakaan besar. Nursi tidak

melepaskan peluang itu demi memenuhi cita-citanya. Umar Basha

memberi peluang kepada Nursi untuk mendalami dan menghafal

kitab-kitab seperti aI-MataIi, al-Mawaaif, dan al-Mirqat. Dalam tempoh

dua tahun di kediaman Gabenor itu, beliau telah berjaya menguasai ilmu

al-kalam, mantik, nahu, tafsir, hadith, dan fiqh dengan mantap.

Tetapi, minatnya untuk meneruskan usaha memperluaskan ilmu

pengetahuan menyebabkan beliau meninggalkan Bitlis. Dalam

pengembaraannya itu beliau menyambut pelawaan Gabenor Hasan

Basha untuk berkhidmat di Wan sebagai ulama iaitu pada tahun 1897

(1314H).

Setelah beberapa ketika tinggal di kediaman Hasan Basha, Nursi sekali

lagi dijemput untuk tinggal di kediaman Tahir Basha, Gabenor baru di

Wan. Ketika berada di Wan, Nursi sempat bertemu dan berdialog

dengan tokoh-tokoh ilmuwan moden. Kerana menyedari kelemahannya

dalam bidang ilmu moden, mendorong beliau berusaha mempelajari dan

mendalami ilmu-ilmu sains moden seperti fizik, kimia, biologi, ilmu kaji

bumi, dan astronomi.

Selain ilmu sains beliau turut mempelajari ilmu sejarah, matematik,

geografi, dan falsafah moden. Setelah menguasai bidang agama dan

ilmu sains moden, sekali lagi Nursi diberi gelaran sebagai Badi'uzzaman.

Gelaran tersebut diterima bahkan dijadikan sebahagian daripada nama

beliau.

Pengalamannya semasa menuntut ilmu memberikan kesedaran pada

beliau betapa perlunya dilakukan perubahan terhadap sistem pendidikan.

Oleh sebab itu, beliau telah bertindak menggabungkan dua cabang ilmu

iaitu ilmu agama dan ilmu sains moden yang sebelum itu telah

dipisahkan.

Nursi berazam untuk mengubah persepsi negatif masyarakat yang

berpandangan bahawa ilmu agama dan ilmu sains moden tidak boleh

digabungkan. Pendekatan beliau ini dilaksanakan semasa kerjayanya

sebagai seorang guru di madrasahnya yang dikenali sebagai Madrasah

Khur Khur.

Nursi berpendirian bahawa umat Islam perlu menguasai kedua-dua

cabang ilmu tersebut demi masa depan umat Islam seluruhnya. Beliau

juga gigih berusaha untuk menubuhkan universiti yang akan dinamakan

Madrasat al-Zahra di Timur Turki. Walau bagaimanapun, usaha beliau

itu gagal kerana tidak mendapatkan persetujuan daripada golongan

yang berpengaruh di Istanbul.

Sungguhpun begitu, Nursi terus berusaha untuk merealisasikan diri

umat Islam sebagai "Umat Contoh". Pengamatan dan kesedaran Nursi

itu telah mendorong beliau mengatur gerakan ke arah mereformasi

sistem pendidikan yang wujud pada zamannya. Beliau berpendirian

teguh bahawa dalam dunia moden hari ini, ilmu-ilmu agama dan

ilmu-ilmu sains moden perlu bergerak seiring.

Apabila Turki diisytiharkan sebagai sebuah negara Republik pada

29 Oktober 1923, Turki bertukar wajah menjadi sebuah negara sekular.

Kamal Ataturk melaksanakan dasar-dasar pemerintahan berlandaskan

fahaman sekularisme yang anti-Islam.

Untuk menentang dasar itu, Nursi kemudiannya menyokong

pembentukan Parti Demokratik Turki. Harapannya agar dapat

melaksanakan pemerintahan yang adil dan sedikit kebebasan diberikan

kepada gerakan Islam. Menurut Nursi, sekiranya Kerajaan Sekular boleh

membenarkan fahaman ateis, mengapa tidak dibenarkan Islam bergerak

dengan bebas.

Nursi mempunyai pandangan yang lain tentang konsep "kebebasan"

yang dilihatnya sebagai satu keperluan asas. Keperluan ini harus

dihormati dalam setiap agama dan bangsa. Namun, konsep "kebebasan"

itu tidak sepatutnya disalahtafsirkan memandangkan pengisian maksud

"kebebasan" yang tidak selari dengan peraturan Islam.

Atas hasrat inilah ketika perisytiharan perlembagaan negara, Nursi

berjuang untuk menegakkan corak pemerintahan berasaskan

Perlembagaan yang berteraskan kepada syariat Islam. Walau

bagaimanapun, perjuangan suci beliau itu mendapat tentangan daripada

golongan yang masih belum memahami kehebatan isi kandungan

al-Quran.

Nursi berpandangan bahawa kesedaran serta kefahaman yang jelas

perlu diusahakan meskipun memakan masa yang panjang. Yang penting

isi kandungan al-Quran benar-benar difahami. Beliau menyedari bahawa

kekerasan hanya mencetuskan permusuhan dan tidak membawa

sebarang kebaikan kepada manusia.

Dalam usaha itu, Nursi menyeru umat Islam agar menilai golongan yang

masih ragu-ragu terhadap Islam. Mereka perlu dikenal pasti sama ada

dalam kalangan umat Islam mahupun kaum bukan Islam. Mereka yang

terlibat itu dianggap sebagai satu golongan yang memerlukan bantuan

dan tunjuk ajar daripada umat Islam. Beliau sama sekali tidak mahu

terus melabelkan mereka sebagai musuh. Melalui kaedah ini, seruan

Islam lebih mudah disampaikan dan dapat diterima baik oleh masyarakat.

Rasa'il al-Niir merupakan karya teragung Nursi yang merupakan

khazanah berharga sumbangan pemikiran beliau. Karya agung ini

seharusnya dimanfaatkan oleh umat Islam sepanjang zaman.

Sebenarnya, Rasa'il al-Nur merupakan satu tafsiran terhadap maksud

al-Quran al-Karim. Secara umum isi kandungan kitab ini merangkumi

persoalan keimanan.

Menurut Nursi, satu-satunya rujukan dalam menghasilkan kitab

Rasa'il al-Nur ini ialah kitab suci al-Quran al-Karim. Antara persoalan

yang menjadi kupasan dalam karyanya itu ialah seperti ilmu

Mustalah al'Hadith, falsafah, Ilm al-Kalam, dan ilmu Tasawuf.

Dalam perbahasan mengenai Mustalah al-Hadith, Nursi menekankan

hadith-hadith yang sering dipertikaikan masyarakat. Di sini, beliau telah

mengemukakan perbahasan yang menarik. Antara yang dibahaskan

ialah yang berkaitan dengan kisah Dajjal, turunnya Nabi Isa a.s, Imam

Mahdi, Nabi Khaidir, Malaikat, tanda-tanda kiamat, dan sebagainya.

Dalam memperkatakan tentang falsafah, Nursi dalam risalah

al-Madfchol ila al-Nur menulis bahawa falsafah yang ditentang ialah

falsafah yang merosakkan manusia dan yang menentang agama. Oleh

sebab itulah, pelajar-pelajar aliran falsafah moden tidak menentang

Rasa'il al-Nitr, malah mereka sama-sama menyokong kandungan

Rasa'il al-Nur tanpa sebarang keraguan.

Rasa'il al-Nur turut memuatkan perbahasan mengenai Ilm

al-Kalam. Dalam risalah al-Maktubat misalnya, Nursi menulis

bahawa ma'rrfatullah yang dibentangkan oleh al-Razi melalui

kaedah Ilm al-Kalam itu mengandungi kelemahan dan

kekurangan pada pandangan Ibn al-Arabi. Ma'rifatullah yang

terhasil melalui jalan Tasawuf juga mempunyai kelemahan jika

dibandingkan dengan ma'rifah yang dibentangkan oleh pewaris

nabi. Ulama pewaris nabi dalam kupasannya ialah mereka yang

menurut manhaj al-Quran.

Rasa'il al-Nur juga memuatkan ajaran tasawuf. Tetapi kupasan

mengenainya tidak bermaksud menjadikan pembaca seorang ahli sufi.

Dalam hal ini, Nursi sering kali menyebut bahawa zaman ini bukan

zaman tasawuf atau tarekat, sebaliknya merupakan zaman untuk

menyelamatkan iman umat manusia.

Jelas dalam karya itu, beliau menyifatkan bahawa manusia tidak

mungkin dapat memasuki syurga tanpa iman, tetapi ramai juga yang

dapat memasuki syurga tanpa tasawuf. Manusia sememangnya tidak

dapat hidup tanpa roti (gandum), tetapi mereka boleh hidup tanpa

buah. Maka tasawuf itu ialah buah manakala hakikat Islam (keimanan)

itu ialah roti.

Dalam hal ini beliau menegaskan bahawa sesungguhnya jika sekiranya

Syeikh Abd al-Qadir al-Jaylani dan Syeikh al-Naqshaband (pengasas

Tarekat Naqshabandiyah), Imam Rabbani, dan yang seumpama mereka,

hidup pada zaman kita ini, nescaya mereka akan mencurahkan segala

kemampuan untuk memperteguh hakikat keimanan dan akidah Islam.

Hal ini demikian kerana kedua-duanya (iman dan akidah) sumber kepada

kebahagiaan yang sebenar dan abadi.

Rasa'il al-Nur mendapat sambutan yang baik dalam kalangan

umat Islam Turki dan juga mereka yang berada dinegara-negara

lain. Memandangkan isi kandungannya mempunyai

keistimewaan dan kelebihan tersendiri, kitab ini perlu disebar

kepada umat Islam di seluruh dunia. Menyedari kepentingan

ilmu, kitab Rosa'il al-Nitr ini diterjemahkan ke dalam beberapa

bahasa lain. Di samping bahasa Arab dan Inggeris, kitab

Rasa'il al-Nur juga diterjemahkan ke dalam bahasa Jerman,

Itali, Perancis, Rusia, Rumania, Bulgaria, Parsi, Kurdi, Urdu, India,

Malaysia, dan beberapa bahasa lain Asia Tengah.

Kegigihan perjuangan ulama Islam silam walaupun menemui kegagalan

perlu diteladani oleh umat Islam akhir zaman ini. Yang paling penting,

masyarakat Islam boleh menilai kelemahan dan kekurangan masyarakat

ketika itu.

Perjuangan Badi'uzzaman Sa'id Nursi walaupun bermula sebelum

kemenangan Kamal Ataturk, namun umat Islam pada zaman itu terlalu

jauh menyimpang daripada ajaran Islam sebenar. Oleh sebab banyak

usaha beliau ketika itu mendapat banyak tentangan daripada banyak

pihak. Tetapi seandainya umat Islam ketika itu mahu mengikut saranan

Badi'uzzaman sudah pasti Kamal Atartuk dapat dikalahkan dengan

mudah.

Oleh sebab itu, perjuangan Badi'uzzaman ini perlu disebarluaskan dalam

kalangan umat Islam agar dapat dijadikan panduan dalam memperkasa

iman dan akidah umat Islam. Supaya peristiwa itu tidak berlaku lagi,

maka wajar umat Islam di negara ini menilai saranan tokoh ini. Antara

saranannya yang penting ialah supaya umat Islam menguasai ilmu sains

moden yang diasaskan atas dasar islamisasi.

Jabir Ibn Haiyan

Jabir Ibn Haiyan (750-803 Masihi), yang lebih akrab
dipanggil "Si Geber dari Abad Pertengahan" juga dikenali
sebagai "Bapa Ilmu Kimia Dunia". Beliau yang nama
penuhnya Abu Musa Jabir Ibn Hayyan, telah berhasil
menempatkan dirinya sebagai ilmuwan terkemuka sejak
dia mengamalkan bidang perubatan dan alkimia di Kufah
(sekarang Iraq) di sekitar tahun 776 Masihi yang silam.

Pada peringkat awal kerjaya Abu Musa Jabir Ibn Hayyan, beliau pernah berguru pada Barmaki Vizier iaitu semasa zaman Khalifah Abbasiah pimpinan Harun Ar-Rasyid.

Sumbangan terbesar beliau ialah dalam lapangan ilmu kimia. Beliau cukup terkenal kerana hasil penulisan yang melebihi daripada seratus risalah yang telah diabadikan sehingga kini. Terdapat sebanyak 22 risalah yang antaranya berkaitan dengan alkimia (Al-Kimiya dari bahasa Arab) dan ilmu kimia.

Beliaulah yang memperkenalkan model penelitian dengan cara eksperimen didunia alkimia. Maknanya, beliau yang menjana momentum bagi perkembangan ilmu kimia moden.

Jabir banyak mengabdikan dirinya dengan melakukan eksperimen dan pengembangan kaedah untuk mencapai kemajuan dalam bidang penyelidikan. Beliau mencu-rahkan daya upayanya pada proses pengembangan kaedah asas ilmu kimia dan kajian terhadap pelbagai mekanisme tindak balas kimia. Jadi, beliau mengembangkan ilmu kimia sebagai cabang ilmu alkimia.

Beliau menegaskan bahawa kuantiti yang tepat daripada bahan kimia saling berhubungan dengan wujudnya tindak balas kimia yang akan berlaku. Oleh sebab itu, bolehlah dikatakan bahawa Jabir telah meletakkan dasar ke atas hukum nisbah tetap.

Sumbangan yang paling asas oleh Jabir dalam bidang ilmu kimia termasuk juga dalam bidang penyempurnaan pendekatan saintifik, seperti pada proses penghabluran, penyulingan, kalsinasi (penukaran logam kepada oksidanya dengan cara pembakaran), pejalwap dan penyejatan serta pengembangan terhadap beberapa peralatan untuk menjalankan eksperimen itu.

Pencapaian praktis utama yang disumbangkan oleh beliau ialah penemuan bahan mineral dan asid, yang telah pun dipersiapkan pertama kali dalam penelitian tentang alembik (Anbique). Rekaannya terhadap alembik membuatkan proses penyulingan menjadi lebih mudah dan sistematik.

Antara beberapa kejayaannya yang lain dalam bidang kimia, salah satunya ialah dalam penyediaan asid nitrik, hidroklorik, sitrik, dan tartarik. Penekanan Jabir dalam bidang eksperimen sistematik ini diketahui umum tidak ada duanya didunia.

Oleh sebab itulah, mengapa Jabir diberi kehormatan sebagai "Bapa Ilmu Kimia Moden" oleh rakan sejawatnya diseluruh dunia. Bahkan dalam tulisan Max Mayerhaff, disebutkan bahawa jika ingin mencari susur galur perkembangan ilmu kimia di Eropah maka bolehlah dijejaki secara langsung pada karya-karya Jabir Ibnu Haiyan.

Tegasnya, Jabir merupakan seorang pelopor dalam beberapa bidang pengembangan ilmu kimia gunaan. Sumbangan beliau termasuk juga dalam pembangunan keluli, penyediaan bahan-bahan logam, bahan antikarat, tinta emas, penggunaan bijih mangan dioksida untuk pembuatan kaca, bahan pengering pakaian, dan penyamakan kulit.

Sumbangan beliau juga pada menyediakan pelapisan bahan anti air pada pakaian, serta campuran bahan cat, dan gris. Selain itu, beliau juga mengembangkan teknik peleburan emas dengan menggunakan bahan aqua regia.

Idea eksperimen Jabir itu sekarang telah menjadi dasar untuk mengklasifikasikan unsur-unsur kimia, terutamanya pada bahan logam, bukan logam, dan penguraian bahan kimia. Beliau telah merumuskan tiga bentuk berbeza daripada bahan kimia berdasarkan unsur-unsurnya:
Cecair (spirit), yakni yang mempengaruhi pengewapan pada proses pemanasan, seperti pada bahan kapur barus (camphor), arsenik, dan ammonium klorida.
Logam, seperti emas, perak, timah, tembaga, besi.
Bahan campuran, yang boleh ditukar menjadi serbuk.
Pada abad pertengahan, risalah-risalah Jabir dalam bidang ilmu kimia - termasuk kitabnya yang masyhur, Kitab Al-Kimya dan Kitab Al-Sab'een, telah diterjemahkan ke bahasa Latin. Bahkan terjemahan Kitab Al-Kimya telah diterbitkan oleh orang Inggeris yang bernama Robert Chester pada tahun 1444, dengan judul The Book of the Composition of Alchemy.

Buku kedua, Kitab Al-Sab'een diterjemahkan juga oleh Gerard dari Cremona. Berthelot pula menterjemahkan beberapa buku beliau, yang antaranya dikenali dalam judul Book of Kingdom, Book of the Balances, dan Book of Eastern Mercury.

Berikutnya pada tahun 1678, seorang berbangsa Inggeris, iaitu Richard Russel mengalihbahasakan karya Jabir yang lain dengan judul Sum of Perfection. Berbeza dengan pengarang sebelumnya, Richardlah yang pertama kali menyebut Jabir dengan sebutan Geber. Dialah yang memuji Jabir sebagai seorang pendeta Arab dan juga ahli falsafah.

Buku ini kemudiannya menjadi sangat popular di Eropah selama beberapa abad lamanya dan telah member! impak dan pengaruh yang cukup besar kepada evolusi ilmu kimia moden. Istilah alkali, pertama kali ditemukan oleh Jabir.

Sungguhpun begitu, daripada semua karyanya, hanya sedikit sahaja yang telah diterjemahkan. Sebahagian besar karyanya tetap kekal dalam bahasa Arab.

Ibn Khaldun

Ibn Khaldun atau nama sebenarnya Wali al-Din Abd al-Rahman bin Muhammad bin Abu Bakar Muhammad bin al-Hasan lahir di Tunis pada 1 Ramadan 732H Keluarganya berasal daripada keturunan Arab Hadramaut yang pernah menetap di Serville, Italy, dan SepanyoL Akhirnya berpindah dan menetap di Afrika Utara semasa pemerintahan Hafs Abu Zakariyya, pemerintah Tunis pada waktu itu.

Seperti yang dinyatakan sebelum ini, Ibn Khaldun mendapat pendidikan dalam pelbagai ilmu Islam seperti al-Quran, al'Hadith, perundangan Islam, kesusasteraan, falsafah, bahasa, dan mantik. Antara gurunya ialah Muhammad Ibrahim al-Abili, Abu Abd Allah al-Jayyani, Abd Allah Muhammad bin Abd al-Salam.

Ibn Khaldun menjadi cendekiawan yang agung sehingga disanjung oleh Barat kerana buah fikirannya, Walau bagaimana pun jarang umat Islam mengkajinya. Sebenarnya, sumbangan pemikiran Ibn Khaldun dalam ekonomi banyak dimuatkan dalam hasil karya agungnya, al Muqaddimah. Antara teori ekonomi yang terdapat dalam karyanya masih lagi relevan dengan masalah ekonomi semasa.

Ibn Khaldun telah membincangkan beberapa prinsip dan falsafah ekonomi seperti keadilan (al adl), hardworking, kerjasama (cooperation), kesederhanaan (moderation), dan fairness.

Berhubung dengan keadilan (Justice), Ibn Khaldun telah menekankan bahawa keadilan merupakan tulang belakang dan asas kekuatan sesebuah ekonom. Apabila keadilan tidak dapat dilaksanakan, sesebuah negara akan hancur dan musnah.

Menurut beliau, ketidakadilan tidak sahaja difahami sebagai merampas wang atau harta orang lain tanpa sebarang sebab yang diharuskan. Malah, mengambil harta orang lain atau menggunakan tenaganya secara paksa atau membuat dakwaan palsu terhadap orang lain. Begitu juga kalau meminta seseorang melakukan sesuatu yang berlawanan dengan Islam.

Beliau mengkategorikan perampas harta orang lain secara tidak sah hingga memberi kesan kepada kehidupan isteri dan keluarga sebagai paling tidak adil. Menurut beliau lagi, seseorang yang membeli harta seseorang dengan harga yang paling murah termasuk dalam kategori memiliki harta cara yang tidak betul.

Ketidakadilan seumpama di atas membawa kepada kejatuhan sesebuah negara dan keruntuhan sesebuah tamadun dengan segera. Menurut Ibn Khaldun, atas sebab sebab tersebutlah semua bentuk ketidakadilan dilarang oleh Islam.



Manusia dan Ekonomi



Berdasarkan analisis mendalam, didapati kesemua teori ekonomi dan idea Ibn Khaldun tentang manusia berdasarkan kepada prinsip-prinsip dan falsafah Islam. Ibn Khaldun tidak melihat fungsi utama manusia dalam aktiviti perekonomiannya seumpama haiwan ekonomi (economic animal). Sebaliknya beliau menganggap manusia itu sebagai manusia Islam (Islamic man/homo Islamicus) yang memerlukan pengetahuan ekonomi untuk memenuhi misinya di atas muka bumi ini.

Dalam hal ini, Ibn Khaldun menekankan perlunya manusia menjauhi perbuatan jahat. Sebaliknya manusia wajib mengikuti ajaran Islam sebagai model untuk memperbaiki dirinya dan mesti memberikan keutamaan kepada kehidupan akhirat.



Teori Pengeluaran



Ibn Khaldun mengemukakan teori bahawa kehidupan perekonomian sentiasa menghala ke arah pelaksanaan keseimbangan antara penawaran dengan permintaan. Menurut beliau pengeluaran berasaskan kepada faktor buruh dan kerjasama masyarakat. Bahkan beliau menganggap buruh merupakan faktor terpenting dalam proses pengeluaran walaupun faktor-faktor lain seperti tanah tersedia, tenaga buruh perlu untuk menghasilkan matlamat akhir.

Selain itu beliau berpendapat bahawa kenaikan yang tetap pada paras harga amat perlu untuk mengekalkan tahap produktiviti. Dalam hal ini beliau menyarankan agar masyarakat melakukan perancangan supaya setiap bidang pekerjaan dilakukan oleh orang yang

mahir dan cekap.

Walau bagaimanapun, pertumbuhan ekonomi (economic growth) dan pembahagian tenaga buruh bergantung rapat dengan pasaran. Di sini dapatlah dinyatakan bahawa teori pembahagian tenaga buruh, pengkhususan tenaga buruh, dan pertukaran yang dikemukakan oleh Ibn Khaldun 100 tahun lebih awal daripada Adam Smith yang juga mengemukakan teori yang sama.



Teori Nilai, Wang dan Harga



Ibn Khaldun tidak secara jelas membezakan antara teori nilai diguna (use value) dengan nilai pertukaran (exchange value). Tetapi beliau dengan tegas berhujah bahawa nilai sesuatu barangan bergantung kepada nilai buruh yang terlibat dalam proses pengeluaran.

"Semua usaha manusia dan semua tenaga buruh perlu digunakan untuk mendapatkan modal dan keuntungan. Tidak ada jalan lain bagi manusia untuk mendapatkan keuntungan melainkan melalui penggunaan buruh, kata Ibn Khaldun.



Teori Pengagihan



Menurut Ibn Khaldun harga barangan terdiri daripada tiga elemen utama iaitu gaji atau upah, keuntungan, dan cukai. Ketiga-tiga elemen ini merupakan pulangan kepada masyarakat. Oleh sebab itu, beliau membahagikan ekonomi kepada tiga sektor iaitu sektor pengeluaran, pertukaran, dan perkhidmatan awam.

Menurut Ibn Khaldun, nilai atau harga sesuatu barangan sama dengan kuantiti buruh yang terlibat dalam pengeluaran barangan berkenaan. Harga buruh merupakan asas kepada penentuan harga sesuatu barangan dan harga buruh itu sendiri ditentukan oleh mekanisme permintaan dan penawaran dalam pasaran.

Manakala keuntungan terhasil daripada perbezaan yang diperoleh oleh peniaga antara harga jualan dengan harga belian. Namun begitu perbezaan antara kedua-dua harga itu

Ibn Qayyim

Ibn Qayyim al-Jawziyyah (691/1292 - 751/1350) bukanlah tokoh yang asing dalam kalangan orang Islam, tetapi ramai yang tidak tahu pemikiran dan sumbangannya dalam falsafah ekonomi Islam. Ibn Qayyim banyak membincangkan konsep kekayaan dan kemiskinan, ekonomi dan zakat, konsep faedah, riba al-fadi dan riba al-nasiiah, dan mekanisme pasaran.

Ibn Qayyim atau nama asalnya Shams al-Din Abu 'Abd Allah Muhammad bin Abu Bakr bin Sa'ad, lahir pada 7 Safar 691H bersamaan 9 Januari 1292M di Damsyik. Beliau meninggal dunia pada tahun 751H/1350M ditempat yang sama. Beliau dibesarkan dalam keluarga yang mementingkan ilmu pengetahuan. Ayahnya merupakan guru pertama yang mengajar Ibn Qayyim tentang ilmu-ilmu asas Islam termasuk ilmu al-fara'id.



Sebenarnya, beliau telah menuntut pelbagai bidang pengajian dengan beberapa orang ulama terkenal pada waktu remajanya. Antara guru beliau ialah Qadi Sulayman bin Hamzah (711H/1311M), Shaykh Abu Bakr (718H/1318M), al-Majd al-Tunisi (718 H), Abu al-Fath al-Ba'li (709H), al- Saffi al-Hindi (715H), al-Taqi al-Sulayman, Abu Bakr bin 'Abd al-Da'im (718H), Abu Basr bin al-Shirazi (723H), 'Isa al-Mut'im (719H), Isma'il Maktum (716H), dan Ibn Taymiyyah (661 - 728/1263 - 1328).



Antara bidang pengajian yang dipelajari daripada mereka ialah tafsir al-Quran, hadith, usul al-fiqh, dan fiqh. Kesungguhan dan ketekunan Ibn Qayyim mempelajari ilmu dan pelbagai bidang, akhirnya menjadikan beliau terkenal sebagai seorang tokoh dalam bidang fiqh, usul al-fiqh, tafsir, bahasa Arab, ilmu kalam, dan hadith. Malah menurut Ibn 'Imad, Ibn Qayyim merupakan seorang yang alim dalam bidang tasawuf.



Ibn Qayyim sangat terkenal sebagai seorang tokoh ilmuwan pada zamannya dan dapat menguasai pelbagai bidang ilmu. Beliau merupakan salah seorang faqih yang mempunyai autoriti dalam Mazhab Hambali. Ada sesetengah Ulama Sufi menggelarkannya sebagai sufi agong. Beliau juga mempunyai personaliti dan peribadi yang baik yang amat sukar ditandingi oleh orang lain yang semasa dengannya. Ibn Kathir (774H/1373M), salah seorang anak muridnya pernah menyatakan bahawa Ibn Qayyim kuat beribadat dan peribadinya disukai oleh orang ramai pada waktu itu. Antara lain Ibn Kathir menulis, "Aku tidak pernah melihat pada zaman kami ini, orang yang kuat beribadat seperti Ibn Qayyim. Apabila sembahyang, sembahyangnya begitu lama. Beliau memanjang rukuknya dan juga sujudnya."



Selaku seorang ulama yang terkenal, Ibn Qayyim telah didampingi oleh ramai orang yang berguru dan mempelajari pelbagai bidang ilmu dengannya. Antara anak muridnya yang masyhur ialah Ibn Kathir tokoh dalam ilmu hadith dan sejarah, Zayn al-Din Ibn Rajab al- Hambali (795H/1397M) seorang tokoh dalam Mazhab Hambali, dan Ibn Hajar al-'Asqalani (852H/1449M) seorang tokoh hadith yang tidak asing lagi.



Menurut penyelidikan Dr. 'Iwad Allah Jad Hijazi penulisan Ibn Qayyim dalam pelbagai bidang ilmu pengetahuan berjumlah 66 buah. Penulisan itu ada yang berjilid-jilid, ada yang tebal dan ada yang kecil serta ringkas. Dalam bidang tafsir Ibn Qayyim menulis Kitab al'Tibyan fi Iqsam al'Qur'an, Tafsir al Muuawwizatayn, Tafsir Surah al'Fatihah yang terdapat di awal Kitab Madarij al-Salikin, dan lain-lain lagi.



Dalam bidang Hadith, Ibn Qayyim menulis kitab-kitab seperti Tahdhib al-Siman oleh Abu Dawud, al-Wabilal Sayyab min al-Kalam al-Tayyib, dan sebagainya. Dalam bidang Fiqh dan Usul Fiqh beliau menyumbangkan kitab-kitab seperti, Ilam al-Muwaqqi'in 'an Rabb al-'Alarum, al-Turuq al-Hukmiyyah fi al-Siyysah al-Shar'iyyah, al-Solah wa Ahkam Tariqiha, Tuhfah al-Mawdud biAhkam al-Mawlud, Bayan al-Dalil "An Istighna" al-Musabaqah 'an al-Tahlil, al-Tahlil Fima Yaaill wa Yaarum min Libas al-Harir, dan sebagainya.



Dalam bidang tasawuf Ibn Qayyim menulis yang antaranya, kitab-kitab Madarij al-Salikin, Rawdah. al-Muhibbin wa Nuzhah ai-Mushtaqin, al-Fawa'id li Ibn Qayyim, 'Uddah al-Sabirin wa Dhakhirah al-Shakirin, Taraq al-Hijratayn wa Bab al-Sa'adatayn, dan sebagainya. Dalam bidang kalam dan falsafah Ibn Qayyim menulis beberapa kitab seperti, Shifa' a-'Alil fi Masa'il al-Qada' wa Al-Qadar wa al-hikmah wa al-Ta'lil, Kitab al-Ruh, Hadi al-Arwah ila Bilad al-Afrah, dan Miftah dar al-Sa'adah wa Manshur Wilayah al-'Ilm wa al-Iradah.



Dalam bidang sejarah, beliau menulis Kitab Zad al-Ma'ad fi Hady Khayr al-'Ibad. Ibn Qayyim juga menulis al-Tibb al-Nabawi, Talbis Iblis, al-Jawab al-Kafi 'an Lima Sa'ala 'An al-Dawa' al-Shafi, dan lain-lain lagi.



Ibn Qayyim dalam penulisannya juga telah menyentuh beberapa perkara berkenaan dengan falsafah ekonomi Islam iaitu konsep manusia Islam (homo islamicus) dan manusia bukan ekonomi (non homo economicus), konsep keadilan dan nilai-nilai etika dalam ekonomi, aktiviti ekonomi, kerjasama dan pembahagian buruh, pemilikan harta kekayaan oleh individu, dan peranan kerajaan dalam ekonomi.



Dalam hal ini, Ibn Qayyim menggariskan asas kepercayaan Islam bahawa setiap manusia bertanggungjawab membimbing diri sendiri ke arah menjadi hamba Allah yang baik dan Allah S.W.T merupakan sumber pedoman dan petunjuk.



Dalam pengajian ekonomi, manusia digambarkan sebagai makhluk yang sifat, gelagat, dan tindakannya mementingkan diri sendiri, tamak, haloba, dan menjadikan keuntungan sebagai asas penting dalam semua jenis aktiviti ekonomi. Jadi, setiap manusia bertanggungjawab terhadap perbuatannya dan Allah S.W.T menjadi pedoman dan petunjuk ke arah jalan yang betul.



Selain itu, Ibn Qayyim menekankan bahawa hidup di dunia ini merupakan ujian dan cubaan daripada Allah S.W.T. Ujian yang dikenakan kepada manusia itu boleh sama ada dalam bentuk anugerah harta kekayaan ataupun diberikan kehidupan yang susah. Anugerah kekayaan kepada seseorang tidak bermaksud Allah S.W.T sayang kepadanya. Demikian juga ujian kemiskinan tidak bermaksud Allah S.W.T benci kepada seseorang. Harta kekayaan yang dimiliki oleh manusia bukanlah bererti hidup ini penuh dengan kesenangan.



Ibn Qayyim juga ada menyentuh soal keadilan yang merupakan teras semua aspek dalam kehidupan. Menurut Ibn Qayyim, keadilan merupakan objektif dan matlamat utama Syariah. Hal ini demikian adalah kerana Syariah itu mengandungi keadilan, keberkatan, dan kebijaksanaan. Perkara yang bercanggah dengan keadilan akan menukarkan keberkatan dan kebajikan kepada laknat dan kejahatan, dan daripada kebijaksanaan kepada sesuatu yang tidak berfaedah kepada Syariah.



Sehubungan dengan itu Ibn Qayyim menjelaskan nilai-nilai etika yang baik seharusnya diamalkan oleh orang Islam dalam kegiatan ekonomi mereka. Antara nilai etika yang baik ialah kepatuhan kepada Allah SWT, ketaatan



kepada agama, sifat baik, jujur, dan benar. Apabila nilai etika tersebut diamalkan dalam kehidupan seharian terutamanya dalam kegiatan ekonomi, akan menjauhkan nilai-nilai jahat seperti pembohongan, penipuan, dan korupsi.



Selanjutnya beliau menjelaskan bahawa akibat daripada sifat semula jadi yang suka berbohong akan menyebabkan kejayaan tidak tercapai dalam kehidupan.

Apabila keadaan ini berlaku, kehidupan perekonomian akan cacat termasuk juga aspek-aspek lain dalam kehidupan. Dalam perkataan lain, pembohongan memberi impak yang besar dalam kehidupan orang-orang Islam.



Memandangkan akibat yang besar daripada ketidaktaatan dan kejahatan sosial, Ibn Qayyim ada menulis bahawa kesan-kesan dosa akan membawa kepada tidak baik dan dikutuk. Dosa-dosa ini mencacatkan jasad dan roh manusia yang merosakan kehidupan di dunia ini dan selepas mati.



Sifat-sifat yang negatif seperti pembohongan, penipuan, dan pengeksploitasian serta ketidakjujuran mendorong kepada keadaan yang tidak tenteram dalam kehidupan masyarakat. Akan berlaku huru-hara, kecurigaan, ketidakstabilan, dan kekecewaan dalam kalangan masyarakat. Apabila semua perkara ini berlaku, kegiatan ekonomi akan menguncup.



Sebaliknya nilai-nilai etika yang diamalkan dalam masyarakat akan menyuburkan suasana keyakinan dan jaminan keselamatan dalam masyarakat. Pada masa yang sama, masyarakat akan bekerjasama dalam proses pengeluaran dan kestabilan ekonomi. Dalam perkataan lain pengeluaran barang-barang dan perkhidmatan akan meningkat, dan masyarakat akan hidup mewah.



Selain itu, Ibn Qayyim menganjurkan campur tangan kerajaan dalam pemilikan harta kekayaan individu jika individu berkenaan menggunakan harta kekayaan berkenaan pada jalan yang bertentangan dengan faedah masyarakat. Dalam hubungan ini, Ibn Qayyim telah memetik sepotong hadith Rasulullah s.a.w. mengenai seorang hamba (harta) yang dimiliki bersama oleh

beberapa rakan kongsi (tuan) yang hendak dibebaskan oleh salah seorang daripada tuannya, sedangkan tuan-tuan yang lain tidak bersetuju dengan pembebasan tersebut.



Dalam kes ini Rasulullah s.a.w. memutuskan harga yang adil dan rakan-rakan kongsi yang lain diminta menerima bahagian masing-masing. Selepas itu, hamba berkenaan telah dibebaskan.



Hadith ini menjadi asas pada Ibn Qayyim dalam menentukan peraturan bahawa sesuatu harta yang tidak boleh dibahagikan dan dimiliki bersama boleh dijual jika salah seorang daripada para pemiliknya berhasrat untuk

menjualnya.



Jelas, beberapa aspek dalam falsafah ekonomi Islam yang dihuraikan oleh Ibn Qayyim tersebut merupakan antara prinsip dan teras ekonomi Islam yang membezakannya dengan falsafah ekonomi konvensional.

Al-Biruni

Pada zaman awal kedatangan Islam, masyarakat Islam tidak begitu terdedah kepada ilmu falsafah. Walau bagaimanapun menjelang abad ke-3, para sarjana Islam mulai memberikan perhatian kepada persoalan dan pemikiran yang berkaitan dengan falsafah.


Asas kepada falsafah yang dipelopori oleh para ilmuwan Islam, berpaksikan ajaran Islam dan kalimah syahadah bertujuan untuk meningkatkan keyakinan dan ketakwaan umat Islam. Berbeza dengan falsafah Yunani yang lebih tertumpu kepada pencarian kebenaran berlandaskan pemikiran dan logik semata-mata sehingga menimbulkan kekeliruan serta kecelaruan yang tidak berpanjangan.



Aliran falsafah pada zaman Islam tidak sekadar membataskan perbicaraan kepada persoalan yang berkaitan dengan metafizika ketuhanan dan kejadian alam. Tetapi juga meliputi perbincangan yang berkaitan dengan nilai-nilai akhlak, masyarakat, dan kemanusiaan. Walaupun ahli falsafah pernah dicap oleh Imam Al-Ghazali sebagai golongan yang sesat lagi menyesatkan, tetapi perkembangan ilmu falsafah itu telah berjaya membantu menyelesaikan pelbagai persoalan keagamaan, ekonomi, politik, sosial, budaya, dan bidang-bidang lain.



Wahyu sebenarnya tidak bercanggah dengan akal. Menerusi paduan wahyu dan akal seperti yang dicernakan oleh para ilmuwan Islam telah berjaya membantu meletakkan batu asas yang kukuh kepada pembinaan peradaban

Islam.



Kerana itu, umat Islam digalakkan mencari dan menimba ilmu hatta sampai ke negara China. Dorongan yang diberikan oleh Islam itu telah memberikan semacam motivasi kepada para sarjana Islam untuk terus menggali dan mempelajari pelbagai ilmu pengetahuan sama ada di timur ataupun barat.



Salah seorang ilmuwan tersebut ialah Al Biruni atau nama asalnya Abu al-Raihan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni. Beliau dilahirkan pada tahun 362 H (973 M) diBirun, ibu negara Khawarizm atau lebih dikenali sebagai Turkistan. Gurunya yang terawal ialah Abu Nasr Mansur ibn Alt ibn Iraqin yang juga merupakan seorang pakar ilmu matematik dan alam.



Minat dan kecenderungannya untuk mempelajari serta meluaskan dimensi ilmu pengetahuannya telah mendorong Al-Biruni merantau sehingga ke negara India. Tetapi semasa berada di India, Al-Biruni telah ditawan oleh Sultan Mahmood al-Ghaznawi. Setelah menyedari keilmuwannya beliau ditugaskan di istana sebagai salah seorang ulama. Kesempatan itu digunakan sepenuhnya oleh Al-Biruni untuk mempelajari bahasa Sanskrit dan bahasa lain di India.



Di sana beliau mengambil kesempatan untuk mengenali agama Hindu dan falsafah India. Hasilnya beliau telah menulis beberapa buah buku yang mempunyai hubungan dengan masyarakat India dan kebudayaan Hindu.



Dalam satu tulisannya, beliau menyatakan bahawa ajaran Hindu berasaskan konsep penjelmaan yang mempunyai persamaan dengan syahadah Tauhid dalam Islam dan triniti dalam agama Kristian.



Tembok penjara tidak menjadi penghalang kepada Al-Biruni untuk terus menuntut dan menghasilkan karya-karya yang besar dalam pelbagai bidang. Sumbangannya kepada ilmu dan peradaban India amat besar. Sumbangannya yang paling penting ialah dalam penciptaan kaedah penggunaan angka-angka India dan kajiannya mencari ukuran bumi menggunakan kiraan matematik. Beliau juga telah berjaya menghasilkan satu daftar yang mengandungi peta dan kedudukan ibu-ibu negara di dunia.



Semasa berada dalam tawanan itu, Al-Biruni juga menggunakan seluruh ruang dan peluang yang ada untuk menjalinkan hubungan antara para ilmuwan sekolah tinggi Baghdad dan para sarjana Islam India yang tinggal dalam istana Mahmud al Ghaznawi.



Selepas dibebaskan, beliau telah menulis sebuah buku yang berjudul Kitab Tahdid al Nih-ayat al Amakin Lita'shih al Masafat al Masakin. Di samping itu, beliau turut mendirikan sebuah pusat kajian astronomi mengenai sistem solar yang telah membantu perkembangan pengajian ilmu falak pada tahun-tahun yang mendatang. Kajiannya dalam bidang sains, matematik, dan geometrik telah menyelesaikan banyak masalah yang tidak dapat diselesaikan sebelum ini.



Penguasaannya terhadap pelbagai ilmu pengetahuan dan bidang telah menyebabkan beliau digelar sebagai "Ustaz fil Ulum" atau guru segala ilmu. Penulisannya tentang sejarah Islam telah diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris dengan judul "Chronology of Ancient Nation". Banyak lagi buku tulisan Al-Biruni diterbitkan di Eropah dan tersimpan dengan baiknya di Museum Escorial, Sepanyol. Dalam sepanjang hidupnya



Al-Biruni telah menghasilkan lebih 150 buah buku termasuk satu senarai kajian yang mengandungi 138 tajuk.



Antara buku itu ialah Al-Jamahir fi al-Jawahir yakni mengenai batu-batu permata; Al-Athar al-Baqiah berkaitan kesan-kesan lama tinggalan sejarah dan Al-Saidalah fi al-Tibb, tentang ubat-ubatan. Karya ini dikatakan karyanya yang terakhir sebelum meninggal dunia pada 1048M.



Al-Biruni bukan sahaja dapat menguasai bahasa Sanskrit dengan baik tetapi juga bahasa-bahasa Ibrani dan Syria. Beliau yang memiliki ilmu pengetahuan yang luas tentang falsafah Yunani menjadikannya seorang sarjana agung yang pernah dilahirkan oleh dunia Islam. Al-Biruni berjaya membuktikan bahawa gandingan falsafah dan ilmu pengetahuan telah membolehkan agama terus hidup subur dan berkembang serta membantu menyelesaikan permasalahan yang dihadapi oleh umat.



Pemikiran falsafahnya tidak semata-mata bersandarkan kepada imaginasi dan permainan logik tetapi berdasarkan kepada kajian yang dilakukannya secara empirikal. Kepakarannya dalam ilmu Islam tidak boleh dipertikaikan kerana dalam umur yang masih muda lagi beliau telah menghasilkan sebuah karya besar yang berjudul Kitabul Asar al baqiya 'Anil Quran al Khaliya.



Sebelum ke India, Al-Biruni sering menjalinkan hubungan dengan Ibnu Sina. Keadaan ini menjadi bukti pengiktirafan ilmuwan Islam lain terhadap ketokohan dan kesarjanaannya. Sekali gus menjadikan beliau seorang ahli falsafah Islam yang serba boleh dengan sumbangan yang telah memberikan manfaat yang besar kepada manusia seluruhnya.



Dalam masa yang sama, Al-Biruni juga membuktikan bahawa golongan ahli falsafah bukan merupakan golongan yang sesat dan hidup di awang-awangan. Sebaliknya mereka merupakan golongan ilmuwan yang perlu diberi pengiktirafan. Peranan dan kedudukan mereka amat besar dalam pembinaan tamadun Islam serta peradaban manusia.



Sesungguhnya kemunculan Al-Biruni sebagai tokoh ilmuwan tersohor telah mengangkat martabat ahli falsafah daripada terus diberikan pelbagai stigma dan label yang berbentuk negatif serta merubah peranan yang sepatutnya dimainkan oleh ahli falsafah itu sendiri.

Ibn Bajjah

Umat Islam dipercayai telah sampai ke Sepanyol pada zaman sahabat lagi. Kedatangan mereka telah berjaya mempengaruhi kehidupan masyarakat di sana khususnya dalam bidang yang berkaitan
keilmuan dan ketarnadunan. Bahkan kesan
tamadun Islam masih dapat dilihat sehingga ke
hari ini.


Sepanjang pemerintahan Islam di Sepanyol yang juga dikenali sebagai

Andalusia, telah lahir ramai cendi-kiawan dan sarjana dalam pelbagai

bidang. Sebahagian mereka ialah ahli sains, matematik, astronomi,

perubatan, falsafah, sastera, dan sebagainya.

Salah seorang mereka ialah Abu Bakr Muhammad Ibn Yahya al-Saigh

atau lebih terkenal sebagai Ibn Bajjah. Beliau dilahirkan di Saragossa

pada tahun 1082 Masihi (M). Ibn Bajjah merupakan seorang

sasterawan dan ahli bahasa yang unggul. Dalam hal ini, beliau pernah

menjadi penyair bagi golongan al-Murabbitin yang dipimpin oleh Abu

Bakr Ibrahim Ibn Tafalwit. Selain itu, Ibn Bajjah juga merupakan

seorang ahli muzik dan pemain gambus yang handal. Sungguhpun

begitu beliau juga seorang yang hafiz al-Quran.

Dalam masa yang sama, Ibn Bajjah amat terkenal dalam bidang

perubatan dan merupakan salah seorang doktor teragung yang pernah

dilahirkan di Andalusia.

Walau bagaimanapun, kehebatannya turut terserlah dalam bidang

politik sehingga beliau dilantik menjadi menteri semasa Abu Bakr Ibrahim

berkuasa di Saragossa. Lebih menakjubkan lagi apabila beliau dapat

menguasai ilmu matematik, fizik, dan falak. Pada kesempatan itu beliau

banyak menulis buku yang berkaitan dengan ilmu logik.

Kemampuannya menguasai berbagai-bagai ilmu itu menjadikannya

seorang sarjana yang teragung bahkan tiada bandingannya di Andalusia

dan barangkali di dunia Islam. Jadi, sumbangannya dalam bidang

keilmuan begitu besar sekali.

Dalam bidang falsafah umpamanya, Ibn Bajjah boleh diletakkan setaraf

dengan al-Farabi dan Aristotle. Dalam bidang ini beliau telah

mengemukakan gagasan falsafah ketuhanan yang menetapkan bahawa

manusia boleh berhubung dengan akal fa'al melalui perantaraan ilmu

pengetahuan dan pembangunan potensi manusia.

Menurut Ibnu Bajjah, manusia boleh mendekati Tuhan melalui amalan

berfikir dan tidak semestinya melalui amalan tasawuf yang dikemukakan

oleh Iman al-Ghazali. Dengan ilmu dan amalan berfikir, segala

keutamaan dan perbuatan moral dapat diarahkan untuk memimpin

serta menguasai jiwa. Usaha ini boleh menumpaskan sifat haiwaniah

yang bersarang dalam hati dan diri manusia.

Berdasarkan pendapatnya, seseorang itu harus mengupayakan

perjuangannya untuk berhubung dengan alam sama ada bersama-sama

dengan masyarakatnya ataupun secara terpisah. Kalau masyarakat itu

tidak baik maka seseorang itu harus menyepi dan menyendiri.

Pandangan falsafah Ibn Bajjah ini jelas dipengaruhi oleh idea-idea

al-Farabi. Pemikiran falsafah Ibn Bajjah ini dapat diikuti dalam "Risalah

al-Wida" dan kitab "Tadbir al-Muttawwahid" yang secara umumnya

merupakan pembelaan kepada karya-karya al-Farabi dan Ibn Sina

kecuali bahagian yang berkenaan dengan sistem menyepi dan

menyendiri.

Namun, ada sesetengah pengkaji mengatakan bahawa kitab tersebut

sama dengan buku "al-Madinah al'Fadhilah" yang ditulis oleh al-Farabi.

Dalam buku itu, al-Farabi menjelaskan pandangan beliau mengenai

politik dan falsafah. Al-Farabi semasa membicarakan tentang politik

telah mencadangkan supaya sebuah negara kebajikan yang diketuai

oleh ahli falsafah diwujudkan.

Satu persamaan yang ketara antara al-Farabi dengan Ibn Bajjah ialah

kedua-duanya meletakkan ilmu mengatasi segala-galanya. Mereka

hampir sependapat bahawa akal dan wahyu merupakan satu hakikat

yang padu. Sebarang percubaan untuk memisahkan kedua-duanya

hanya akan melahirkan sebuah masyarakat dan negara yang pincang.

Oleh sebab itu, akal dan wahyu harus menjadi dasar dan asas

pembinaan sebuah negara serta masyarakat yang bahagia. Ibn Bajjah

berpendapat bahawa akal boleh menyebabkan manusia mengenali apa

sahaja kewujudan sama ada benda atau Tuhan. Akal boleh mengenali

dengan sendiri perkara-perkara tersebut tanpa dipengaruhi oleh

unsur-unsur kerohanian melalui amalan tasawuf.

Selain itu, Ibn Bajjah juga telah menulis sebuah buku yang berjudul

"aI-Nafs" yang membicarakan persoalan yang berkaitan dengan jiwa.

Pembicaraan itu banyak dipengaruhi oleh gagasan pemikiran falsafah

Yunani. Oleh sebab itulah, Ibn Bajjah banyak membuat ulasan terhadap

karya dan hasil tulisan Aristotle, Galenos, al-Farabi, dan al-Razi.

Minatnya dalam soal-soal yang berkaitan dengan ketuhanan dan

metafizik jauh mengatasi bidang ilmu yang lain meskipun beliau turut

mahir dalam ilmu psikologi, politik, perubatan, algebra, dan sebagainya.

Sewaktu membicarakan ilmu logik, Ibn Bajjah berpendapat bahawa

sesuatu yang dianggap ada itu sama ada benar-benar ada atau tidak

ada bergantung pada sama ada diyakini ada atau hanyalah suatu

kemungkinan. Justeru itu, apa yang diyakini itulah sebenarnya satu

kebenaran dan sesuatu kemungkinan itu boleh jadi mungkin benar dan

tidak benar.

Sebenarnya, banyak perkara di dunia ini yang tidak dapat dihuraikan

menggunakan logik. Jadi, Ibnu Bajjah belajar ilmu-ilmu lain untuk

membantunya memahaminya hal-hal berkaitan dengan metafizik.

Ilmu sains dan fizik misalnya digunakan oleh Ibn Bajjah untuk

menghuraikan persoalan benda dan rupa. Menurut Ibn Bajjah, benda

tidak mungkin wujud tanpa rupa tetapi rupa tanpa benda mungkin

wujud. Oleh sebab itu, kita boleh menggambarkan sesuatu dalam

bentuk dan rupa yang berbeza-beza.

Kemahiran Ibn Bajjah dalam bidang matematik dan fizik sememangnya

diperakui tetapi beliau tidak cuba menyelesaikan permasalahan yang

timbul. Sebaliknya ilmu itu digunakan untuk menguatkan hujah dan

pandangannya mengenai falsafah serta persoalan metafizik.

Masih banyak lagi pemikiran falsafah Ibn Bajjah yang tidak diketahui

kerana sebahagian besar karya tulisannya telah musnah. Bahan yang

tinggal dan sampai kepada kita hanya merupakan sisa-sisa dokumen

yang berselerakan di beberapa perpustakaan di Eropah.

Sesetengah pandangan falsafahnya jelas mendahului zamannya.

Sebagai contoh, beliau telah lama menggunakan ungkapan manusia

sebagai makhluk sosial, sebelum para sarjana Barat berbuat demikian.

Begitu juga konsep masyarakat madani telah dibicarakan dalam

tulisannya secara tidak langsung.

Sesungguhnya Ibn Bajjah merupakan tokoh ilmuwan yang hebat.

Sesuai dengan itu beliau telah diberikan kedudukan dan penghormatan

yang tinggi oleh orang Murabbitin.

Tetapi perasaan dengki dan cemburu telah menyebabkan beliau

diracuni dan akhirnya meninggal dunia pada tahun 1138 (M) dalam usia

yang masih muda. Biarpun umur Ibn Bajjah tidak panjang tetapi

sumbangan dan pemikirannya telah meletakkan tapak yang kukuh

kepada perkembangan ilmu dan falsafah di bumi Andalusia.

Ibn Haitham

Islam sering kali diberikan gambaran sebagai agama yang

mundur lagi memundurkan. Islam juga dikatakan tidak

menggalakkan umatnya menuntut dan menguasai pelbagai

lapangan ilmu. Kenyataan dan gambaran yang diberikan itu

bukan sahaja tidak benar tetapi bertentangan dengan

hakikat sejarah yang sebenarnya.


Sejarah telah membuktikan betapa dunia Islam telah melahirkan ramai

golongan sarjana dan ilmuwan yang cukup hebat dalam bidang falsafah,

sains, politik, kesusasteraan, kemasyarakatan, agama, perubatan, dan

sebagainya. Salah satu ciri yang dapat diperhatikan pada para tokoh

ilmuwan Islam ialah mereka tidak sekadar dapat menguasai ilmu

tersebut pada usia yang muda, malah dalam masa yang singkat dapat

menguasai beberapa bidang ilmu secara serentak.

Walaupun tokoh itu lebih dikenali dalam bidang sains dan perubatan

tetapi dia juga memiliki kemahiran yang tinggi dalam bidang agama,

falsafah, dan se umpamanya. Salah seorang daripada tokoh tersebut

ialah Ibnu Haitham atau nama sebenarnya Abu All Muhammad al-Hassan

ibnu al-Haitham.

Dalam kalangan cerdik pandai di Barat, beliau dikenali dengan nama

Alhazen. Ibnu Haitham dilahirkan di Basrah pada tahun 354H bersamaan

dengan 965 Masihi. Beliau memulakan pendidikan awalnya di Basrah

sebelum dilantik menjadi pegawai pemerintah di bandar kelahirannya.

Setelah beberapa lama berkhidmat dengan pihak pemerintah di sana,

beliau mengambil keputusan merantau ke Ahwaz dan Baghdad.

Di perantauan beliau telah melanjutkan pengajian dan menumpukan

perhatian pada penulisan.

Kecintaannya kepada ilmu telah membawanya berhijrah ke Mesir.

Semasa di sana beliau telah mengambil kesempatan melakukan

beberapa kerja penyelidikan mengenai aliran dan saliran Sungai Nil serta

menyalin buku-buku mengenai matematik dan falak. Tujuannya adalah

untuk mendapatkan wang saraan dalam tempoh pengajiannya

di Universiti al-Azhar.

Hasil daripada usaha itu, beliau telah menjadi seorang yang amat mahir

dalam bidang sains, falak, matematik, geometri, perubatan, dan

falsafah. Tulisannya mengenai mata, telah menjadi salah satu rujukan

yang penting dalam bidang pengajian sains di Barat. Malahan kajiannya

mengenai perubatan mata telah menjadi asas kepada pengajian

perubatan moden mengenai mata.

Ibnu Haitham merupakan ilmuwan yang gemar melakukan penyelidikan.

Penyelidikannya mengenai cahaya telah memberikan ilham kepada ahli

sains barat seperti Boger, Bacon, dan Kepler mencipta mikroskop serta

teleskop. Beliau merupakan orang pertama yang menulis dan menemui

pelbagai data penting mengenai cahaya.

Beberapa buah buku mengenai cahaya yang ditulisnya telah

diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris, antaranya ialah Light dan On

Twilight Phenomena. Kajiannya banyak membahaskan mengenai senja

dan lingkaran cahaya di sekitar bulan dan matahari serta bayang

bayang dan gerhana.

Menurut Ibnu Haitham, cahaya fajar bermula apabila matahari berada

di garis 19 darjah di ufuk timur. Warna merah pada senja pula akan

hilang apabila matahari berada di garis 19 darjah ufuk barat. Dalam

kajiannya, beliau juga telah berjaya menghasilkan kedudukan cahaya

seperti bias cahaya dan pembalikan cahaya.

Ibnu Haitham juga turut melakukan percubaan terhadap kaca yang

dibakar dan dari situ terhasillah teori lensa pembesar. Teori itu telah

digunakan oleh para saintis di Itali untuk menghasilkan kanta pembesar

yang pertama di dunia.

Yang lebih menakjubkan ialah Ibnu Haitham telah menemui prinsip isi

padu udara sebelum seorang saintis yang bernama Trricella mengetahui

perkara itu 500 tahun kemudian. Ibnu Haitham juga telah menemui

kewujudan tarikan graviti sebelum Issaac Newton mengetahuinya.

Selain itu, teori Ibnu Haitham mengenai jiwa manusia sebagai satu

rentetan perasaan yang bersambung-sambung secara teratur telah

memberikan ilham kepada saintis barat untuk menghasilkan wayang

gambar. Teori beliau telah membawa kepada penemuan filem yang

kemudiannya disambung-sambung dan dimainkan kepada para penonton

sebagaimana yang dapat kita tontoni pada masa kini.

Selain sains, Ibnu Haitham juga banyak menulis mengenai falsafah,

logik, metafizik, dan persoalan yang berkaitan dengan keagamaan.

Beliau turut menulis ulasan dan ringkasan terhadap karya-karya sarjana

terdahulu.

Penulisan falsafahnya banyak tertumpu kepada aspek kebenaran dalam

masalah yang menjadi pertikaian. Padanya pertikaian dan

pertelingkahan mengenai sesuatu perkara berpunca daripada

pendekatan yang digunakan dalam mengenalinya.

Beliau juga berpendapat bahawa kebenaran hanyalah satu. Oleh sebab

itu semua dakwaan kebenaran wajar diragui dalam menilai semua

pandangan yang sedia ada. Jadi, pandangannya mengenai falsafah

amat menarik untuk disoroti.

Bagi Ibnu Haitham, falsafah tidak boleh dipisahkan daripada matematik,

sains, dan ketuhanan. Ketiga-tiga bidang dan cabang ilmu ini harus

dikuasai dan untuk menguasainya seseorang itu perlu menggunakan

waktu mudanya dengan sepenuhnya. Apabila umur semakin meningkat,

kekuatan fizikal dan mental akan turut mengalami kemerosotan.

Ibnu Haitham membuktikan pandangannya apabila beliau begitu ghairah

mencari dan mendalami ilmu pengetahuan pada usia mudanya. Sehingga

kini beliau berjaya menghasilkan banyak buku dan makalah. Antara buku

karyanya termasuk:



1. Al'Jami' fi Usul al'Hisab yang mengandungi teori-teori ilmu

metametik dan metametik penganalisaannya;

2. Kitab al-Tahlil wa al'Tarkib mengenai ilmu geometri;

3. Kitab Tahlil ai'masa^il al 'Adadiyah tentang algebra;

4. Maqalah fi Istikhraj Simat al'Qiblah yang mengupas tentang arah

kiblat bagi segenap rantau;

5. M.aqalah fima Tad'u llaih mengenai penggunaan geometri dalam

urusan hukum syarak dan

6. Risalah fi Sina'at al-Syi'r mengenai teknik penulisan puisi.



Sumbangan Ibnu Haitham kepada ilmu sains dan falsafah amat banyak.

Kerana itulah Ibnu Haitham dikenali sebagai seorang yang miskin dari

segi material tetapi kaya dengan ilmu pengetahuan. Beberapa

pandangan dan pendapatnya masih relevan sehingga ke hari ini.

Walau bagaimanapun sebahagian karyanya lagi telah "dicuri" dan

"diceduk" oleh ilmuwan Barat tanpa memberikan penghargaan yang

sewajarnya kepada beliau. Sesungguhnya barat patut berterima kasih

kepada Ibnu Haitham dan para sarjana Islam kerana tanpa mereka

kemungkinan dunia Eropah masih diselubungi dengan kegelapan.

Kajian Ibnu Haitham telah menyediakan landasan kepada perkembangan

ilmu sains dan pada masa yang sama tulisannya mengenai falsafah

telah membuktikan keaslian pemikiran sarjana Islam dalam bidang ilmu

tersebut yang tidak lagi dibelenggu oleh pemikiran falsafah Yunani.